E drejta e Krahasuar(skripte)

muhamed-psh

Antar Aktiv
-OKB(Organizata e Kombeve tث Bashkuara ka 192 shtete)
-Dy sistemet ligjore kryesore janث :Sistemet fetare dhe laike
- Burim i sث drejtثs fetare ثshtث e drejta hyjonre e cila vjen nga profetثt,ndثrsa e drejta laike krijohet nga njerثzit dhe shembull mث i mirث pثr kثtث ثshtث kushtetua e SHBA-ve ku thotثâ€‌Ne, populli i ShBA-sث...â€‌,
-E drejta e Fetare ثshtث e konceptuar si e pثrjetshme ndثrsa ajo laike mund tث ndryshohet nga ata qث e krijojnث.
-E drejta Fetare ju tregon njerثzve أ§farث tث besojnث si tث sillen etj,ajo Laike merret me veprimet tona tث jashtme.
-Sistemi bazuar nث tث drejtثn fetare mosmarrثveshjet i zgjidh zakonisht njث nثpunثs fetar(nث kثtث rast i njثjti person ثshtث edhe imam ose prift ثshtث edhe gjykatثs).
Kushtetutat
Kushtetutat e vendeve tث ndryshme ndryshojnث nga njثra tjetra.Sot nث botث ka shumث pak kushtetuta qث nuk janث tث shkruara nث njث dokument,ato shtete qث edhe sot vazhdojnث tث mos kenث kushtetutث tث shkruar janث:Andorra,Izraeli,Zelanda e re dhe Anglia.
-Diferenca e Kushtetutave janث pثr dy arsye :
1.Arsyeja e parث ثshtث praktike ثshtث evidente qث njث dokument federal do tث jetث i ndryshثm nga ai unitar.
2.Arsyeja e dytث ثshtث ekzistenca e preferencave tث vlerave e lidhur me kushtet historike.
Miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutes
-Mثnyra e miratimit dhe ndryshimit tث Kushtetutثs ndryshojnث nga vendi nث vend.
-Kushtetuta mث e vjetثr dhe mث prestigjoze ثshtث ajo e SHBA e cila u miratua me njث marrثveshje nث mes 13 shteteve,u miratua nga legjislativi.
-Me njث metodث tث ngjashme por nث rrethana tjera ثshtث miratuar edhe Kushtetuta e republikثs Federale tث Gjermanisث qث quhej(Ligje Bazike) u miratua nga 2/3 e landeve gjermane dhe u publikua me 23 maj 1949.
-Kushtetuta Ruse u miratua nga populli pasiqث presidenti kishte shpثrndarث legjislativin,ajo hyri nث fuqi me 12 dhjetor 1993.
-Kushtetuta Franceze(1958),u miratua nga legjislativi(parlamenti)pastaj nga popullli me referendum.
-Janث dy arsye pثr ndryshimin e kushtetutثs :tث karakterit ligjor dhe politik
-Disa أ§ثshtje specifikojnث qث disa أ§ثshtje mund tث ndyshohen vetثm me referendum,ose nثpثrmjet tث miratimit tث njث kushtetute krejtثsishte tث re(p.sh.Kushtetuta ruse).
-Metoda e zakonshme e miratimit tث ndyshimeve ثshtث njث shumicث specifike nga ana e paralmentit(Gjermani 2/3,Francث3/5 e deputetثve etj).
-Nث Itali,Danimarkث dhe Finlandث ndyshimet bثhen nga kثrkesa qث i bثhet legjislativit pثr njث tjetثr votim.
-Aktet bazث kushtetuese ne Anlgi janث:Traktati i Bashkimit dhe Aktet e Bashkimit tث Parlamentit Anglez dhe Skocez(1707)
-Prej vitit 1922 Mbretثria e Bashkuar(United Kingdom) pثrbثhet nga Britania e Madhe dhe Irlanda e Veriut.
-Kushtetua Angleze mund tث ndryshohet me njث akt tث parlamentit nث tث njثjtثn mثnyrث qث ndryshohet edhe pjesa tjetثr e legjislacionit.

Federalizmi
Pjesث pثrbثrثse tث federatثs janث tث mbrojtura nثpثrmjet pثrfaqثsimit tث tyre ne dhomثn e ulثt tث parlamentit dhe kanث kompetenca nث territore qث ato qeverisin.Mbretثria e Bashkuar nuk ثshtث federatث,por pثrbثhet nga 4 sisteme ligjore(tث Anglisث,Uellsit,Skocisث,Irlandثs sث Veriut ,dhe pثr أ§ثshtje tث pثrgjithshme ajo e Mbretثrisث sث Bashkuar).
-Tiparet e Pثrgjithshme kushtetuese dheSisteme federative kanث legjislaturث(parlament me dy dhoma).Nث shumicثn e vendeve por,jo edhe nث SHBA dhoma e ulثt ka epثrsi mbi dhomثn e lartث.
-Nث federalizثm dy sistemet mث tث pثrhapura janث ai presidencial dhe parlamentar por ka edhe sistem tث pثrzier qث mbledh tipare nga kثto dy sisteme p.sh Franca.
-Sistemi presidencial-kثtu fuqinث mث tث madhe vendimmarrثse e ka Presidenti,ai emثron kryeministrin dhe mund tث shpثrndaj qeverinث,emثron mministrat dhe mund tث shkarkohet vetثm nث rast tث krimeve tث rثnda.
-Sistemi paralmentar-Kثtu kryetari i shtetit ثshtث i ndarث nga ai i qeverisث.Kryeministri dhe ministrat emثrohen nga legjislativi.
-Sistemi pثrzier-Rast konkret kثtu ثshtث Franca ku presidenti i shteti ndryshon shumث nga kryetari i shtetit,nث Francث prej viti 1962 presidenti zgjedhet nga populli,edhepse ai nث bashkثpunim me qeverinث mund tث kثrkojث mbajtjen e referendumit pثr shkarkimin e parlamentit.
Sistemi Juridik
Ndarja e pushteteve nث Angli ثshtث konfuze sepse me tث njثjtin emثr ثshtث dhoma e ulثt e Parlamentit(House of Commons),kثtث emثr e ka edhe instanca mث e lartث gjyqثsore qث tek ne nihet si Gjykatث supreme.
-SHBA ثshtث i vetmi vend nث botث qث lejon gjykatat e أ§do niveli tث vendosin nث lidhje me أ§ثshtje tث kushtetutshmثrisث.
-Kompetencat e veأ§anta pثr ta trajtuar أ§ثshtjen e sigurisث,p.sh Nث Irlandثn e Veriut janث marrث kثto masa:kanث kufizuar tث drejtثn e grumbullimit dhe e kanث zgjeruar arrestimin pa autorizim tث organit kompetent,ثshtث i kufizuar pثrdorimi i lirimit me kusht dhe gjykimi me juri.
Common Law dhe E drejta Civile
Historia e sث drejtثs civile fillon me fillet e saj i ka nث Romثn e lashtث ndثrsa ai Common Law (Preأ§edenti gjyqثsor) fillet e tij i ka nث Angli mث 1066 si bashkim i sث drejtثs saksone dhe zakoneve pushtuese.
-E drejta e bazuar nث Preأ§edentin gjyqثsor e ka origjinثn nga gjykatat dhe ثshtث krijuar nga gjykatثsit dhe avokatثt.Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law) u pثrhap vetثm me pushtime dhe me kolonizim dmth nga anjث vend nuk u pثrqafua vullnetarisht.E drejta civile si burim ka tث drejtثn romake.
-Nث fillimet e tij Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law) ishte i shkruar nث gjuhثn latine dhe u fol nث gjuhثn franceze-nomade,sot gjuha e tij ثshtث anglishtja,nث kontrast me tث sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile ثshtث i shkruar nث shumث gjuhث.
Krijues tث Preأ§edentit gjyqثsor ثshtث gjyqثsori
-“KODâ€‌njث fushث tث tثrث rregullohet nga njث dokument i vetثm legjislativ.Kodet me mث sث shumti influencث nث botث kanث qenث:Kodi Civil Francez(1804) dhe ai Gjerman(1900).
-أ‡ka ثshtث Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law):Kur pثr njث vrasje ose pثr njث vepثr e cila shqyrtohet nga gjykata dhe vendimi pثrfundimtar merret kur shikohen rastet e mثparshme identike dhe nث bazث tyre sjellet vendimi final.
-Faktet dhe provat-
Gjyqtarثt nث Common Law ishin mث tث paktث nث numثr dhe puna e vثshtirث u mbetej jojuristثve(nث fillim juria nث sistemin Common Law pثrbثhej nga fqinjtث tث cilثt mendohej se kishin njohuri pثr أ§ثshtjen),nث ditثt e sotme kjo gjث ndodh vetثm nث SHBA ku juria formohet nga njerثz joprofesionist por vetثm pثr veprat jopenale.
-“Gjykimâ€‌njث senacث gjyqثsore relativisht e shkurtثr nث tث cilثn tث gjitha faktet i bثhen tث njohura jurisث e cila nuk ka asnjث informacion pثr أ§ثshtjen pثrpara gjyqit.
-Sistemi bazuar nث tث drejtثn civile-Gjetja e provave kثtu iu besohet profesionistثve dhe kjo automatikisht sjell kثto pasoja:
1.Ka patur gjithnjث mث shumث gjyqtarث nث sistemin civil sesa nث atث Common Law
2.Gjyqtari mund tث ketث kontrollin qث nga fillimi nثpثrmjet vendosjes se أ§farث dثshmitari tث thثrrasث dhe أ§farث pyetje ti adresoj.
3.Procedura mund tث jetث sporadike e shpثrndarث nث disa seanca dhe e reduktuar nث tث shkruar.
4.Rregullat nث lidhje me provat mund tث jetث fleksibثl,pasiqث njث gjyqatrث profesionist presupozohet i aftث tث vlerثsoj nث mثnyrث tث drejtث dثshmitث.
5.أ‹shtث mث ث lehtث pثr njث gjykatث mث tث lartث tث ndryshoj vendimin e gjykatثs mث tث ulثt.
Pثrhapja
Versione tث Preأ§edentit gjyqثsor(Common Law) sot gjenden nث vende qث kanث qenث tث pushtuara mث parث nga Anglia,Irlanda,SHBA,Kanada,Australia,Zelanda e Re,India,Pakistani,Kenia,Uganda,Zambia,Nigeria dhe Gana.
Brenda sistemit tث bazuar nث tث drejtثn civile kemi 2 nثndarje:modeli francez dhe gjerman.
-Sistemi francez ka influencuar direkt apo indirekt sistemet e Belgjikثs,Holandثs,Mauritanisث,Kebekut,Luizianأ «s,Italisث,Egjiptit,Algjerisث,Tunizisث,Marokut, Spanjثs etj.
-Sistemi ose modeli gjerman u ndoq nga:Japonia,Greqia,Tajlanda,Tajvani,Portugalia dhe Brazili.
Sistemet “Mikseâ€‌
Nث kثtث grup bثjnث pjesث vendet me sistem tث pثrzier i influencuar pra nga e drejta civile dhe common law.
-Skocia,Luizana,Mauritani dhe Kebeku janث shembuj tث sث drejtثs civile tث bazuar nث tث drejtثn civile tث vjetثr zakonore(e pakodifikuar).Izraeli ka njث sistem unik tث vetin,ku influenca otomane dhe ajo britanike tani janث zثvendثsuar nga njث sistem modern.
Vendet Nordike
Sistemet ligjore tث Danimarkثs,Finlandثs,Islandثs,Norvegjisث dhe Suedisث nuk pثrputhen me sistemin e sث drejtثs civile.
E drejta Socialiste
Shpثrbثrja e Bashkimit Sovjetik nث 15 shtete bثri qث tث lindin pثrpjekje pثr krijimin e strukturave tث reja,shumica e kثtyre shteteve kanث tani kushtetuta tث reja dhe demokratike.Kodi civil rus hyri nث fuqi nث nثntor 1994.
-Republika Popullore e Kinثs me gjithث madhثsinث e saj nuk ثshtث federatث(sipas kushtetutثs sث vitit 1982),kثtu Partia Komuniste ka shumث pushtet.Funksionimi aktual i sistemit ثshtث i influencuar nga vendimet autoritative qثndrore dhe lokale politike.
-Vendet myslimane si:Egjipti,Turqia,Pakistani dhe India janث tث influencuara nga sistemi frnacez dhe zvicran.
-Sistemin i sث drejtثs indiane e gjejmث nث Indi,Nepal,Pakistan,Malejzi dhe Afrikث Lindore,kjo e drejtث ثshtث shumث e gjerث dhe shumث komplekse,pثr kثtث tregon vetث fakti se kjo e drejtث vepron nث mbi 450 milion njerثz.
E drejta Penale
Sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile ثshtث zhvilluar mbi bazثn e dy sistemeve:Kodit tث Napoleonit tث Procedurثs Penale (1808) dhe Kodit Penal &Kodit tث Procedurثs Penale Gjermane(1871.1877).
-أ‡farثdo qث tث jetث origjina,sistemet ligjore kanث tث pثrbashkثt kثto pika:
I.Asnjث person nuk mund tث konsiderohet fajtor pثr njث vepثr qث nuk ثshtث pثrcaktuar si e tillث pثrpara se tث ndodh
II.Asnjث person nuk mund tث dثnohet 2 herث pثr tث njثjtثn vepثr
III.Tentativat pثr tث kryer vepثr penale qث nuk ka pasur sukses dثnohet,gjithashtu edhe bashkثpunim me rastin e kryerjes sث ndonjث vepre.
IV.Vepra penale ka 2 faktorث:faktik dhe mendor
-Faktorثt Faktik-Qث kanث tث bثjnث me pasojat
-Faktorثt mendor dheQث kanث tث bثjnث me provat
V.Shumica e sistemeve e pranojnث se pثrgjegjثsia penale nuk mund tث aplikohet pثr disa kategori njerثzish p.sh.(personat me aftثsi tث kufizuara ,me sثmundje mentale,tث mitur etj)
-E drejta private dhemerret me personat,pronثn,detyrimet dhe dثmshpثrblimin
I-Personat-E dejta private pثrcakton se cilثt persona janث tث aftث tث hyjnث nث marثdhwnie ligjore dhe kanث zotثsi ligjore pثr tث vepruar.
II-Pronثsia-Prona mund tث jetث e prekshme dhe e paprekshme
-Prona e prekshme ndahet nث pronث tث luajtshme dhe tث paluajtshme
-Prona e paprekshme kثtu bثjnث pjesث:detyrimet,aksionet,e drejta e autorit,patentat etj.
III-.Detyrimet-Personat mund tث marrin detyrime vullnetarsht nثpثrmes hyrjes sث njث kontrate,ata gjithashtu kanث detyrime nث bazث tث ligjit tث kompensojnث tث tretثt pثr dثmet e pajustifikuara(pa arsyetuara).
IV-Dثmshpثrblimi-Njث person duhet tث pثrgjigjet me pronثn e tij pثr tث gjitha detyrimet e tij,mث e keqja qث mund tث ndodh ثshtث qث pasuria e tij mund tث pثrdoret pثr tث pثrmbushur detyrimet ndaj tث tretثve.
-Sistemet e sث drejtثs kontinentale-
Kodfikimet nث Francث dhe Gjermani-
-Procesi i kodifikimit filloi nث Francث nث shek.19 tث inicuar nga Napoleoni.
-Nث vitin 1800 Napoleoni caktoi 4 jurist qث tث hartonin njث kod ligjor,juristثt ishin:Grotius,Pufendorf dhe 2 pثrfaqثsues tث shkollثs sث tث drejtثs natyrore.Ky kod u miratua nث vitin 1804 dh u quajt kodi civil i Francezثve por mث vonث morri emrin Kodi i Napoleonit.Struktura bazث e kثtij kodi janث:6 nene qث pثrfshijnث parimet e pثrgjithshme,titujt e librit I(nenet 7-515))trajtojnث tث drejtثn civile,martesثn,shkurorثzimindhe tث drejtثn prindثrore,libri II (nenet 516-710)rregullon pronثn reale dhe personale,libri III nenet(711-2281)pثrmbanث dispozita trashثgimtare,kotratat dhe detyrimet.
-Struktura bazث e Kodit tث Napoleonit reflektohet nga influenca e Kodit tث Justinianit,kurse struktura e pثrgjithshme i referohet Deklaratثs sث tث drejtave tث njeriut.
-Kodi Civil Gjerman-Ky kod ishte produkt i njث procesi kodifikues nث tre shtete gjermane ,Bavari,Prusi dhe Austri.Kodi civil gjerman qث ثshtث ende nث fuqi u hartua nث vitin 1896 i njohur me emrin BGB(Burgerliches Gesetzbuch),ndثrsa nث fuqi hyri mث 1900 dhe pثrmbanث 5 libra.
Traktati i Westaflisث 1648
-E drejta Private dhe Publike-Sistemet e sث drjetثs civile moderne janث e drejta publike dhe private.
-E drejta Publike fokusohet nث efkikasitetin e interesit publik nثpثrmjet veprimit tث shtetit.Dallimi kryesor qث e ndanث tث drejtثn publike nga ajo private ثshtث qث e drejta publike nuk ثshtث e kodifikuar,ajo pثrbثhet nga statute tث ndryshme qث mbثshteten me akte qث rregullojnث organizimin dhe funksionimin e autoriteteve publike.
-Struktura Gjyqثsore-Nث krahasime me sistemin e Common Laث nث vendet e sث drejtثs civile ka njث laramani tث sistemeve gjyqثsore
-Modeli Francez i gjyqثsorit-Nث Francث gjykata mث e lartث ثshtث ajo e Kasacionit,qث ka 100 gjyqtarث tث ndarث nث 5 panele civile dhe 5 panele qث lثvizin me rotacion
-Modeli Gjerman i gjyqثsorit-mbثshtet nث sistemin e shumث gjykatave tث pavarura,secila nga to me gjykatثn mث tث lartث atث Supreme.
Procedura Gjyqثsore
-Procedura Civile-Procesi civil nث pjesثn mث tث madhe zhvillohet me shkrim.Nث rast se njث avokat dثshiron qث tث pyes njث dثshmitar duhet ti paraqes gjyqtarit dhe avokatit tث palثs tjetثr bazثn ligjore pثr pyetjen e dثhmitarit dhe fushثn e pyejteve tث mundثshme.Procedura e sistemit tث sث drejtثs civile nuk kثrkon domosdo tث ketث njث gjykim me njث seancث tث vetme sepse nuk ثshtث nevoja tث thirret juria dhe tث dثgjohen provat,tث gjejث faktet dhe tث zbatojث ligjet pثr kثto fakte.
-Diferenca mes dy sistemeve ثshtث se sistemi i preأ§edentit gjyqثsor ia lث diletantثve,joprofesionistثve punثn e mbledhjes sث materialeve dhe tث prodhimit faktik mbi tث cilat mbثshtetet gjykimi.
-Sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile-ثshtث gjyqtari profesionist ai qث nث mثnyrث aktive kontrollon hetimin dhe procesin e gjetjes sث fakteve.
-Procedura Penale-kalon nثpثr tre faza:Faza hetimore,ekzaminuese dhe gjykimi
-Procedura e Ankimit-Shmebuj :Nث Gjermani shumث vendime tث gjykatave penale mund tث ankimohen vetثm pثr أ§ثshtje tث ligjit dhe ato shqyrtohen nga njث gjykatث apeli qث ثshtث instanca e fundit.Disa nga kثto ndjekin edhe tث ashtuquajturin model francez tث “Kasacionitâ€‌nث tث cilثn gjykata vendos vetثm pثr أ§ثshtjen e ligjit qث i ثshtث referuar أ§ثshtja dhe jo pثr vetث أ§ثshtjen.
-Noteri-Pثr tu bثrث noter duhet ti nثnshtrohesh njث provimi shtetثror.Nث sistemin e bazuar nث tث drejtثn civile kryen tre funksione:1)harton dokumente ligjore(testamente,kontrata etj),2)bثnث njثsime me origjinalin e kثtyre dokumentave ligjore pثr efekte tث procedurave ligjore dhe 3)shثnon apo jep kopje tث dokumenteve autentike


AVOKATI/JURISTI
-Avokati-Ky term nث SHBA(Lawyer)nثnkupton praktikuesin e ligjit ose personin i cili ka jep provimin e jurispodencثs dhe ka lejen pثr tث ushtruar kثtث profesion,dhe ndodh shumث rrallث nث SHBA qث personat qث i pثrfundojnث edukimin ligjor tث mos e kryejnث provimin e jurispodencثs.
-Nث Britani ky term pثrdoret vetثm si emثrtim i pثrgjithshثm i personave qث kanث edukim ligjor pa ndonjث specifikث tjetثr.
-Nث Australiâ€‌avokatâ€‌-pثrfshinث vetثm praktikuesit e ligjit(barristerثt dhe soloictorثt)dhe jo persona tث tjerث.
-Avokatثt mث tث hershثm mbase mund tث konsiderohen oratorثt e Athinثs antike.
-Nث Romث u zhvillua njث klasث e veأ§antث e specialistثve qث mثsonin pثr drejtثsinث qث quhej(Juris Cosulti),kثta ishin amator tث pasur qث nuk jetonin nga ky profesion por shqyrtonin أ§ثshtje tث ndryshme juridike duke analizuar dhe ofruar pثrgjigje juridike pثr gjithث ata qث kثrkonin ndihmث.Kثtث punث ata e bثnin pa shpثrblim dmth falas.
-Zakonisht avokatثt qث punojnث nث praktikث private punojnث nث tث ashtuquajturatâ€‌kompani juridike-Law firmâ€‌,kثto biznese janث kryesisht tث vogla 1-10 avokatث pثrveأ§ nث SHBA ku ka biznese tث tilla me qindra avokatث.
-Pثrgjegjثsit e Avokatit janث:pثrfaqثsimi nث gjykatث,kثshillimi me klient,kثshillimi juridik,negocimi dhe pثrpilimi i kontratave,pثrpilimi i testamenteve dhe dokumente te tjera pثr ndarjen e pasurisث.
Arsimimi pثr tu bثrث Avokat
Nث disa shtete drejtثsia mثsohet nث fakultete juridike,si departamente tث programit themelor tث studimeve nث kuadثr tث ndonjث universiteti,ku pas pثrfundimit studenti merr titullin “BACHELORâ€‌
-Nث SHBA drejtثsia mثsohet nث “shkolla tث drejtثsisثâ€‌(School of Law),ku parakusht pثr tu regjistruar nث kثto shkolla ثshtث grada “Bachelorâ€‌dmth duhet pasur gradثn BACHELOR pثr tu pranuar nث kثto shkolla.Kثto shkolla u japin emrin JD(Juris Doctor/Doktor i drejtثsisث)pastaj ka shkolla qث ofrojnث studimet post-doktoraturث si LLM(Llegum Magister-Magjistثr i drejtثsisث)ose SJD(Scientum Juris Doctor-Doktor i Shkencave Juridike).
-Meksika lejon أ§dokثnd qث ka pثrfunduar studimet e drejtثsisث tث punojث si avokat.Nث ShBA avokat bثhesh automatikisht me kalimin e provimit tث jurispodencثs edhe nثse mث herثt ke studiuar krejt diأ§ka tjetثr.Disa shtete kثrkojnث pثrfundimin e praktikثs tek ndonjث avokat disa shtete tث tjera jo.
-Solicitori-ثshtث njث lloj i avokatit nث shtete me preأ§edent gjyqثsor si Mbretثsia e Bashkuar.Hong Kongu,Rep.e IrlandثsAustrali,Zelanda e re por jo edhe SHBA.
-Ndarja e solicitorثve bثhet nث :1)Solicitorث qث pثrfaqثsojnث dhe kثshillojnث klientثt dhe 2)Barrister-qث punثsohen nga solicitorثt pثr tث avokuar nث ndonjث seancث ose tث jap mendim ligjor.
-Pثr tu kualifikuar si Solicitor duhet pثrfundimi i Bachelor-it nث drejtثsi ose diploma nث أ§farثdo drejtimi tjetثr duke vazhduar njث vit tث ashtuquajturin Graduate Diploma in Law.
-Barristeri-e ka tث ndaluar me ligj qث tث zhvilloj أ§ثshtje ndثrgjyqثse,ata paraqiten si pثrkrahثs tث klientثve nث gjyq dhe kanث tث drejtث tث marrin pjesث si audiencث.



SISTEMI AKUZATOR DHE INKUIZITOR I PROCEDURأ‹S PENALE
-Shtetet me sistem tث preأ§edentit gjyqثsor sikur Anglia,SHBA aplikojث prcedurثn penale tث njohur si akuzatore,kurse shtete me sistem kontinental aplikojnث procedurثnâ€‌inkuizitoreâ€‌
-Procedurث “sumareâ€‌- Procedurث e shkurtثr
-Metoda e cila merret me zbulimin dhe hetimin e akuzave pثr keqbثrje dhe thashetheme quhet INKUIZIM.(metoda e inkuizitore).
Nث Angli ftohej njث grup i qytetarثve nga vendi ku ka ndodhur krimi tث cilثt nثn betimin e dhثnث detyroheshin ti pثrgjigjeshin tث njثjtثs pyetje para Zotit tث provimit tث fajثsisث.Nث procedurثn inkuizitore kثrkoheshin dثshmi ose prova ndaj tث cilave aplikohej arsyeja,kurse nث procedurثn akuzatore nuk kishte dثshmi,nث ktث rast juria do ta vendoste أ§ثshtjen e fajثsisث ose tث pafajثsisث nث bazث tث njohurive qث posedonin.
-Me kalimin e kohثs nث Angli gjyqtarثt filluan ti lejojnث palثt tث thثrrasin dثshmitar qث ti tregojnث jurisث se أ§ka ka ndodhur,nثse ata nuk dini pثr rastin.
-Pjesa qثndrore e procedurثs ishte marrja nث pyetje e tث dyshimitit i cili duhet tث jepte betimin dhe ti pثrgjigjej pyetjeve dhe i cili mund ti nثnshtrohej torturثs nثse kishte dثshmi tث mjaftueshme qث ka kryer veprثn dhe vazhdonte ta mohonte.
SISTEMI AKUZATOR
-Sistemi akuzator i drejtثsisث mbثshtetet nث aftثsitث e avokatثve tث ndryshثm qث pثrfaqثsojnث pozicionet e palثve tث tyre ,duke tentuar tث verifikojnث tث vثrteten mbi rastin e caktuar.I akuazuari sipas kثsaj procedure nuk ثshtث i detyruar tث parashtroj prova ,mund tث mos merret fare nث pyetje nga prokurori ose gjyqtari pثrveأ§ nثse dثshiron vetث,nثse vendos tث dثshmoj ai do ti nثnshtrohet edhe marrjes nث pyetje qث mund tث sjell deri te zbulimi i fajثsisث sث tij dhe ndثshkimi.
-Tث akuzuarit nث shtetet me sistem tث sث drejtثs civile mund tث detyrohen tث japin deklaratث,dhe kjo deklaratث mund tث mos i nثnshtrohet shoshitjes dhe nuk jepet nثn betim.
-Ndثr dallimet kryesore nث mes dy sistemeve vjen nث shprehje kur i akuzuari pranon krimin ose veprثn pثr tث cilثn akuzohet.
-Nث sistemin akuzator nuk ka mث shqyrtime dhe menjثherث kalohet te llogaritja dhe shqiptimi i sanksionit nث anثn tjetثr nث sistemin inkuizitor fakti se i akuzuari ka pranuar ثshtث vetثm njث fakt mث shumث qث hynث nث radhثn e dثshmive dhe nuk e largon obligimin e prokurorisث tث prezentoj rastin nث tثrثsi.
KRITIKAT NDAJ SISTEMIT AKUZATOR
-Kritikuesit e kثtij sistemi sygjerojnث se suksesi i palثs nث rezultatin pثrfundimtar varet mث shumث nث kualitetin e avokatit sesa nث faktet e rastit.
Njث avokat jo i mirث mund tث dثshtoj ta bindث jurinث ,derisa njث avokat i mirث me pak prova mund ta fitojث rastin.Ky sistem kritikohet edhe pثr shkak se ثshtث mث i shtrenjtث dhe u jep privilegje avokatثve.
SISTEMI INKUIZITOR
-Sistemi Inkuizitor ثshtث ai sistem juridik ku gjykata ose njث pjesث e saj ثshtث e angazhuar nث mثnyrث aktive nث vثrtetimin e fakteve tث rastit.Ky sistem aplikohet mث sث shumti nث kontestin e Evropثs perثndimore dhe Amerikثs Latine.
-Karakteristikat kryesore e sistemit inkuizitor nث procedurثn penale ثshtث funksioni i gjyqtarit hetues .Fushثveprimi i hetimeve ثshtث i kufizuar me mandatin e dhثnث nga zyra e prokurorit ,pra gjyqtari hetues nuk mund tث filloj vetvetiu hetimin e ndonjث krimi.Nثse gjyqtari hetues gjenث se ekziston dyshim i bazuar kundثr njث tث dyshuari ai ia pثrcjell tث dyshuarin gjykatثs ku fillon procedura e rregullt gjyqثsore.
KRAHASIMET MES SISTEMIT INKUIZITOR DHE AKUZATOR
-Ithtarثt e sist. Akuzator shpesh argumentojnث se ky sistem ثshtث mث i drejtث dhe mث pak ka mundثsi abuzimi,sepse lejon mث pak hapsirث pثr shtetin qث tث merr qثndrim kundثr tث paditurit.Mbrojtثsit e sistemit akuzator theksojnث se gjykatat nث sist.inkuizitor janث tepثr tث institucionalizuara nث kuptimin qث janث shumث larg nga qytetarثt.
-Nث anثn tjtثr pثrkrahثsit e sist.inkuizitor kontestojnث kثto pثrparثsi dhe theksojnث se shumica e rasteve nث sist.akuzator zgjidhen pثrmes marrثveshjes dhe negocimit.Ata poashtu argumentojnث se negocimi i ndثshkimit bثnث qث palثt tث veprojnث nث mثnyrث perverse ashtu qث inkurajojnث prokurorثt tث ngritin akuza mث shume sesa nث tث vثrtetث ka baza dhe nث anثn tjetثr detyrojnث tث akuzuarit tث pranojnث fajثsinث edhpse besojnث qث nuk janث fajtor.
-ZGJIDHJA E KONTESTEVE/ARBITRAZHI-
-Kontest-quajmث atثherث kur njerثzit ose grupet e njerثzve nuk pajtohen mes vete.
-Proceset pثr zgjidhjen e kontesteve dallojnث nga vendimet gjyqثsore dhe njihen si (ZAK-Zgjidhje Alternative e Kontesteve).
-Metodat pثr zgjidhjen e kontesteve janث:padia,arbitrazhi,ndثrmjetثsimi,pajtimi dhe llojet e ndryshme tث nثgociatave .
-Zgjidhja e kontesteve bثhet pثrmes dy proceseve kryesore:1)Procedurثs vendimmarrثse,siأ§ثshtث ndثrgjyqثsia ose arbitrazhi,ku njث gjyqtar,juri ose arbitثr pثrcakton vendimin ose rezultatin,2)Procedurثs konsensuale siأ§ ثshtث :ndثrmjetثsimi,pajtimi ose negociatat ku palثt tentojnث tث arrijnث marrثveshje.
-Mث saktث zgjidhja e kontesteve bثhet nث rrugث gjyqثsore dhe jashtثgjyqثsore
-Zgjidhja e kontesteve gjyqثsore dhekثtu mund tث ndihmojnث shumث gjyqtari,arbitri ose ndثrmjetثsuesi
-Zgjidhja e kontesteve jashtثgjyqثsore-kثtu mendohet nث ZAK(Zgjidhje Alternative tث Kontesteve)qث nnثkupton njث proces jashtثgjyqثsor,kjo metodث ثshtث shumث e lirث dhe thjeshtث pثr pثrdorim.
ARBITRAZHI
-Arbitrazhi ka lindur nث Angli kur pثr herث tث parث ثshtث nxjerr ligji pثr arbitrazh 1697
-Arbitrazhi ثshtث teknikث juridike pثr zgjidhjen e kontesteve jashtث gjykatave me أ§â€™rast palثt kontestuese i drejtohen njث ose mث shumث personave me vendimin e tث cilثve janث tث obliguar ti pثrmbahen atij vendimi.
-Arbitrazhi nuk ثshtث i njثjtث me :procedurat gjyqثsore,vlerثsimin e ekspertثve dhe ndثrmjetثsim
-Pثrprثsit e Arbitrazhit janث:kur lثnda e kontestit ثshtث teknike ,mund tث emثrohen arbitra me njث pثrvojث tث caktuar,arbitrazhi shpesh ثshtث mث i shpejtث se proced.gjyqثsore,ثshtث mث i lirث,procedura ثshtث mث fleksibile sesa ajo e gjykatave,vendimet e arbitrazhit ثshtث lehtث tث zbatohen nث shtetet e jashtme sesa vendimet e jashtme,ka shumث pak ankesa ndaj vendimeve tث tyre.
-Mangثsitث e arbitrazhit janث:palثt duhet tث paguajnث pثr arbitra qث dmth edhe njث avokat tث paguhet mث shumث,edhpse pretendohet si procedurث e shpejtث kur paneli ka shumث arbitra ثshtث vثshtirث tث aranzhohen ditثt e pثrshtatshme pثr seanca dhe kثshtu shtyhet zgjidhja,nث disa vende vendimet e arbitrazhit kanث nث posedim mث pak mjete pثr zbatimin e vendimeve.
-أ‡ثshtjet qث kanث tث bjثnث mث krime,أ§ثshtjet statusore ose familjare nث pثrgjithثsi janث tث paarbitrueshme,ndثrsa qث أ§ثshtjet nga e drejta private ato janث tث arbitrueshme.
-Tribunali i arbitrazhit-kثtu ka kombinime tث llojllojshme p.sh ka raste kur ثshtث vetثm njث arbitثr ,ka raste me dy arbitra me mث shumث .
-Tribunalet e arbitrazhit ndahen nث 2 grupe;Tribunalet AD HOC(tث cilثt emثrojnث arbitra qث miratohen edhe nga palثt) dhe Tribunalet institucionale(tث cilat janث organe profesionale qث japin shثrbime tث tilla)
-2 rregullat kryesore tث tribunalit janث:1)Tث veprojnث drejt dhe paanshثm ndaj palثve dhe ti lejoj secilثs palث mundثsi tث arsyeshme pثr ta prezentuar rastin e tyre dhe pثr tu marrث me rastin e palثs kundثrshtare dhe 2)Tث miratojnث procedura tث pثrshtatshme pثr rrethanat e rastit tث caktuar.
-أ‡ثshtjet procedurale zakonisht pثrfshijnث:mثnyrثn e paraqitjes dhe sfidimit tث provave,kohثn dhe vendin e zhvillmit tث procedurثs,gjuhثn dhe pثrkthimet e nevojshme,qasjen nث dokumente dhe provat e tjera,shfrytثzimin e kثrkesave dhe hetimeve,shfrytثzimi i kثshilltarثve ligjor dhe caktimi i ekspertثve dhe vlerثsuesve.
-Vendimi i Arbitrazhit mund tث pثrmbajث:pagesثn e njث shume tث parave,vendimin se أ§ثshtjet e caktuara do zgjidhen nث procedura,nث shumicثn e shteteve ka fuqi sa kanث gjykatat,urdhثrojnث palثn tث pثrmbahet nga ndojnث veprim etj.
-Llojet e procedurave tث arbitrazhit janث:Arbitrazhi bejzboll,i pثrcaktuar,bejsboll i errثt dhe jo detyrues.
-Arbitrazhi bejzboll-ثshtث kur secila palث zgjedh vlerثn e padisث ndثrsa arbitri mund tث zgjedh njثrثn nga kثto dyja si shumث e dثmshpثrblimit,(arbitrazhi bejzboll-kثtث emثrtim e ka marrث duke u bazuar nث mثnyrثn e caktimit tث pagave nث ligثn e bejzbollit).
-Arbitrazhi i pثrcaktuar-kur palثt pajtohen qث nث fillim pثr kufijtث brenda sث cilثs mund tث pثrcaktohet shpثrblimi.
-Arbitrazhi bejzboll i errثt-ثshtث kur shumat nuk janث tث njohura pثr tribunalin dhe arbtitri do ta pثrcaktoj pثrgjegjثsinث lidhur me padinث dhe pastaj palثt pajtohen dhe obligohen pثr shumثn e cila ثshtث e pثrafثrt me atث tث pثrcaktuar nga tribunali.
-Arbitrazhi-jo detyrues-ثshtث proces jo i detyrueshثm pثr palثt,poashtu edhe vendimi ثshtث jo detyrues dhe palثt mund ta ruajnث tث drejtثn pثr ta dثrguar rastin nث gjykatث ose tribunaleve tjera tث arbitrazhit.
NDأ‹RMJETأ‹SIMI SI METODأ‹ ALTERNATIVE Pأ‹R ZGJIDHJEN E KONTESTEVE
Ndثrmjetsimi pثrbثn njث akt tث sjelljes ose afrimit tث dy shteteve ose palثve nث kontest pranث njثra tjetrثs me qثllim tث arritjes sث njث marrثveshje.
Ndثrmjetsimi nثnkupton procesin ku pثrmes dialogut njث palث neutrale,ndثrmjetsusi duke perdorur teknika tث caktuara ndihmon dy ose mث shumث palث tث negociojnث marrثveshjen qث sjellث efekt konkret pثr أ§ثshtjet qث janث tث interesit tث pثrbaskثt ---Fushat kryesore ku aplikohet ndثrmjetsimi janث :afarizmi, konfliktet juridike dhe diplomacia.Historianثt supozojnث se qyshث nث kohثn e Babilonisث janث shfaqur rastet e ndثrmjetsimit nث tregti.Romakثt i quanin ndثrmjetsuesit me emra tث ndryshثm,si medium,intercessor,concilator,interpres dhe nث fund mediator.Derisa njerzit e perdornin termin ndثrmjetsim pثr tث nثnkuptuar أ§fardo ndihmese tث palثs sث tretث nث gjetjen e marrثveshjes.
-Dallimi mes ndثrmjetsimit dhe pajtimit.
-Pajtimi si proces,shpesh perdoret si njث term gjithثpثrfshirثs pثr mbulimin e gjitha proceseve tث ndثrmjetsimit, kثshillimet ose ndihmesثs sث zgjedhjes tث kontesteve,kثto dy konteste kanث shumث ngjashثmثri.Dallim kryesor ثshtث se pajtuesit janث persona qث deri nث njث shkallث kanث ekspertizث lidhur me fushen ku bثjnث pajtime dhe pajtuesi mund tث propozoj kushtet e pajtimit dhe gjithashtu mund tث kثshilloj pثr أ§ثshtjen kontestuese. Pajtuesi asnjثher nuk mund tث jetث faktori vendimmarrثs.Pra pajtimi ثshtث proces qث tenton tث pثrafroj palثt qث tث bثjnث konsesues dhe lثshime nث qثndrimet e tyre pثr arritjen e njث pike tث interesit tث pثrbashkثt.Ndثrmjetsimi ثshtث ekskluzivisht proces ndihmues ose lehtثsues nث konflikt ,pajtimi ثshtث pثrzierje e shثrbimit kثshillues pثr zgjidhje tث kontekstit dhe ndihmesثs . Ndثrmjetثsuesi nuk ka rol kثshillues , nث kثtث rol atثher do duhej pثrdorur emثrtimi pajtus .

Dallimi mes ndثrmjetesimit dhe ndثrgjyqثsis ose litigimit

Ndثrmjetثsimi dallon nga ndثrgjyqثsia , ndثrgjyqثsia ثshtث proces ku gjykata imponon vendime tث detyruyshme gjatث njث procesi vendimmarrثs , Ndثrmjetثsimi pretendon te zgjidh shumث probleme te ndثrlidhura me ndثrgjyqثsi si shpenzimet e larta . Ndثrmjetثsimi nuk krijon marrثveshje tث detyrueshme pثrveأ§ nثse palثt pajtohen .

Edukimi dhe trajnimi i ndثrmjetثsuesve dhe kodi i sjelljes sث tyre

Kثrkesat e parapara pثr edukim tث ndثrmjetثsuesve dallojnث nga shteti nث shtet
P.Sh nث Australi pثr te qenث ndثrmjetثsues nث tث drejtثn familjare duhet pasur kualifikim juridik , ose nث shkenca shoqثrore dhe duhet marrur kursin 5 ditor pثr ndثrmjetثsim dhe tث bثhen 10 orث praktike nثn mbikqyrjen e njث ndثrmjetثsusi .
Sa i pثrket kodit tث sjelljes sث ndثrmjetثsuesve , ekzistojnث rregulla tث ndryshme pثr shkak tث llojllojshmثrisث sث fushave ku ata pثrfshihen dhe shteteve tث ndryshme qث aplikojn nث atث proces parime tث pثrgjithshme qث e karakterizojnث kodin e sjelljes tث ndثrmjetثsuesve dhe ato janث :

-Pثrkushtimi pثr tث informuar palثt pثr procesin e ndثrmjetثsimit :
-Ndثrmjetثsusit duhet tث marrin qثndrim neutral ndaj palثve dhe tث bثjnث tث ditur pثr أ§fardo konflikti interesash , nثse ai ekziston :
-Ndثrmjetثsuesi duhet ta zhvilloj kثtث proces nث mثnyrث tث paanshme :
-Brenda kornizave tث pثrcaktuara pثr ndثrmjetثsim , أ§do informatث e marrث duhet trajtuar si konfidenciale :
-Ndثrmjetثsuesit duhet te jenث te kujdesshثm ndaj mirثqenjes psikike dhe fizike tث tث gjithث pjesmarrثsve nث ndثrmjetثsimit :
-Ndثrmjetثsusit nuk duhet tث ofrojnث kshilla juridike por ata duhet ti drejtojnث palثt te burimet e caktuara pثr tث marrث ndonjث kثshill tث nevojshme :
-Ndثrmjetثsuesit duhet qث vazhdimisht tث ndjekin trajnime nث kثtث fushث pثr tث qenث nث hap me zhvillimet dhe pثr tث ruajtur aftثsit e tyre ;
-Ndثrmjetثsuesit duhet tث praktikojn vetثm nث ato fusha pثr tث cilat kanث njohuri dhe ekspertizث ose trajnim


Ndثrmjetثsimi si proces gjithmonث pثrfshinث palثn e tretث neutrale qث ndihmon dy ose me shumث pثrsona tث gjejnث zgjidhje tث pranueshme pثr problemet e vثshtira .
“Shuttle diplomacia “ nثnkupton ndثrmjetثsimin pثrmes kontaktit me personin e tretث nث ato raste kur takimet direkte nuk janث tث mundثshme .

Llojet e kontesteve qث zakonisht shkojnث nث ndثrmjetثsim janث :

Kontestet familjare :

- Marrثveshjet para martesore
- Mosmarrveshjet buxhetore ose financiare
- Ndarjet
- Shkurorzimet
- Alimentacioni
- Kujdestaria e fثmijثve
- Konfliktet mes prinderve dhe fثmijثve adoloshent
- Kontestet pronثsore
- Etika mjeksore dhe أ§ثshtja e pثrfundimit tث jetثs dhe eutanazia .

Punثsimi

- Largimi i gabueshثm nga puna
- Diskriminimi
- Ngacmimi
- Menaxhimi

Raporti qiradhثnثs dhe qiramarrثs.
Kontrata e أ§farثdo lloji.
Partneriteti.
Organizatat joqeveritare etj.

Roli i ndثrmjetثsuesve dhe funksionet

Funksionet e ndثrmjetثsusit klasifikohen nث disa kategori :
- Zgjidhja e njث vendi neutral dhe fizikisht tث pثrshtatshثm pثr palثt .
- Ofrimi i njث kornize procedurale pثr ecurinث e ndثrmjetثsimit , duke pثrcaktuar rregullat kryesore , ofruar rend , arsye dhe vazhdimثsi .
- Pثrmirثsimi i ambientit emocional duke parandaluar dhe evituar presionet , agresivitetin dhe provokimet nث vendin e takimeve dhe duke krijuar pثrshtypje pثr neutralitet tek tث dyja palثt .

Krijimi i kushteve tث favorshme pثr vendimmarrje

Ndثrmjetثsusit duhet tث jenث komunikues tث mirث dhe tث posedojnث aftثsi orale dhe pثr tث dثgjuar dhe tث jenث nث gjendje tث mos i kushtojnث rثndثsi sinjaleve tث parثndثsishme qث palثt shkثmbejnث mes veti .

Funksionet dhe obligimet e palثve

Palثt kanث disa detyrime dhe ato janث :
- Pثrgaditja dhe qث nثnkupton se palثt pa marrث parasysh nثse hyjnث nث kثtث proces ose jo , qoftث nثse janث tث kyqur me vullnet ose janث tث obliguar , ata pثrgatiten pثr proces tث ndثrmjetثsimit sikurse tث ishin negociata , mirثpo nث kثtث proces Ndثrmjetثsusi ndihmon edhe nث fazثn e pثrgatitjeve.
Ofrimi i dokumentave dhe nثse nثnshkruhet marrثveshja pثrpranim,ndثrmjetثsimi ose rregullat e kثsaj procedure e kثrkojnث njث tث tillث ثshtث e mudnur qث ndثrmjetثsuesi tث kثrkohet ofrimi i dokumentevedhe informatave nga palثt dhe gjithashtu ndثrmjetثsuesi mund tث kثrkoj ng ata tث hartojnث ose prodhojnث shkresa tث ndryshme si raporte apo materiale tث tjera.
-Ekzistojnث shumث situata ku gjatث ndثrmjetثsimit mund tث ngritet أ§ثshtja e pثrgjegjثsisث sث ndثrmjetثsuesit.p.sh.Ndثrmjetثsuesi mund tث mbahet pثrgjegjثs pثr keqpثrdorimin e pozitثs nث favor tث njثrثs palث dhe dثmtimit tث tjetrثs,shkelja e konfidencialitetit etj
 
-OKB(Organizata e Kombeve të Bashkuara ka 192 shtete)
-Dy sistemet ligjore kryesore janë :Sistemet fetare dhe laike
- Burim i së drejtës fetare është e drejta hyjonre e cila vjen nga profetët,ndërsa e drejta laike krijohet nga njerëzit dhe shembull më i mirë për këtë është kushtetua e SHBA-ve ku thotëâ€‌Ne, populli i ShBA-së...â€‌,
-E drejta e Fetare është e konceptuar si e përjetshme ndërsa ajo laike mund të ndryshohet nga ata që e krijojnë.
-E drejta Fetare ju tregon njerëzve çfarë të besojnë si të sillen etj,ajo Laike merret me veprimet tona të jashtme.
-Sistemi bazuar në të drejtën fetare mosmarrëveshjet i zgjidh zakonisht një nëpunës fetar(në këtë rast i njëjti person është edhe imam ose prift është edhe gjykatës).
Kushtetutat
Kushtetutat e vendeve të ndryshme ndryshojnë nga njëra tjetra.Sot në botë ka shumë pak kushtetuta që nuk janë të shkruara në një dokument,ato shtete që edhe sot vazhdojnë të mos kenë kushtetutë të shkruar janë:Andorra,Izraeli,Zelanda e re dhe Anglia.
-Diferenca e Kushtetutave janë për dy arsye :
1.Arsyeja e parë është praktike është evidente që një dokument federal do të jetë i ndryshëm nga ai unitar.
2.Arsyeja e dytë është ekzistenca e preferencave të vlerave e lidhur me kushtet historike.
Miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutes
-Mënyra e miratimit dhe ndryshimit të Kushtetutës ndryshojnë nga vendi në vend.
-Kushtetuta më e vjetër dhe më prestigjoze është ajo e SHBA e cila u miratua me një marrëveshje në mes 13 shteteve,u miratua nga legjislativi.
-Me një metodë të ngjashme por në rrethana tjera është miratuar edhe Kushtetuta e republikës Federale të Gjermanisë që quhej(Ligje Bazike) u miratua nga 2/3 e landeve gjermane dhe u publikua me 23 maj 1949.
-Kushtetuta Ruse u miratua nga populli pasiqë presidenti kishte shpërndarë legjislativin,ajo hyri në fuqi me 12 dhjetor 1993.
-Kushtetuta Franceze(1958),u miratua nga legjislativi(parlamenti)pastaj nga popullli me referendum.
-Janë dy arsye për ndryshimin e kushtetutës :të karakterit ligjor dhe politik
-Disa çështje specifikojnë që disa çështje mund të ndyshohen vetëm me referendum,ose nëpërmjet të miratimit të një kushtetute krejtësishte të re(p.sh.Kushtetuta ruse).
-Metoda e zakonshme e miratimit të ndyshimeve është një shumicë specifike nga ana e paralmentit(Gjermani 2/3,Francë3/5 e deputetëve etj).
-Në Itali,Danimarkë dhe Finlandë ndyshimet bëhen nga kërkesa që i bëhet legjislativit për një tjetër votim.
-Aktet bazë kushtetuese ne Anlgi janë:Traktati i Bashkimit dhe Aktet e Bashkimit të Parlamentit Anglez dhe Skocez(1707)
-Prej vitit 1922 Mbretëria e Bashkuar(United Kingdom) përbëhet nga Britania e Madhe dhe Irlanda e Veriut.
-Kushtetua Angleze mund të ndryshohet me një akt të parlamentit në të njëjtën mënyrë që ndryshohet edhe pjesa tjetër e legjislacionit.

Federalizmi
Pjesë përbërëse të federatës janë të mbrojtura nëpërmjet përfaqësimit të tyre ne dhomën e ulët të parlamentit dhe kanë kompetenca në territore që ato qeverisin.Mbretëria e Bashkuar nuk është federatë,por përbëhet nga 4 sisteme ligjore(të Anglisë,Uellsit,Skocisë,Irlandës së Veriut ,dhe për çështje të përgjithshme ajo e Mbretërisë së Bashkuar).
-Tiparet e Përgjithshme kushtetuese dheSisteme federative kanë legjislaturë(parlament me dy dhoma).Në shumicën e vendeve por,jo edhe në SHBA dhoma e ulët ka epërsi mbi dhomën e lartë.
-Në federalizëm dy sistemet më të përhapura janë ai presidencial dhe parlamentar por ka edhe sistem të përzier që mbledh tipare nga këto dy sisteme p.sh Franca.
-Sistemi presidencial-këtu fuqinë më të madhe vendimmarrëse e ka Presidenti,ai emëron kryeministrin dhe mund të shpërndaj qeverinë,emëron mministrat dhe mund të shkarkohet vetëm në rast të krimeve të rënda.
-Sistemi paralmentar-Këtu kryetari i shtetit është i ndarë nga ai i qeverisë.Kryeministri dhe ministrat emërohen nga legjislativi.
-Sistemi përzier-Rast konkret këtu është Franca ku presidenti i shteti ndryshon shumë nga kryetari i shtetit,në Francë prej viti 1962 presidenti zgjedhet nga populli,edhepse ai në bashkëpunim me qeverinë mund të kërkojë mbajtjen e referendumit për shkarkimin e parlamentit.
Sistemi Juridik
Ndarja e pushteteve në Angli është konfuze sepse me të njëjtin emër është dhoma e ulët e Parlamentit(House of Commons),këtë emër e ka edhe instanca më e lartë gjyqësore që tek ne nihet si Gjykatë supreme.
-SHBA është i vetmi vend në botë që lejon gjykatat e çdo niveli të vendosin në lidhje me çështje të kushtetutshmërisë.
-Kompetencat e veçanta për ta trajtuar çështjen e sigurisë,p.sh Në Irlandën e Veriut janë marrë këto masa:kanë kufizuar të drejtën e grumbullimit dhe e kanë zgjeruar arrestimin pa autorizim të organit kompetent,është i kufizuar përdorimi i lirimit me kusht dhe gjykimi me juri.
Common Law dhe E drejta Civile
Historia e së drejtës civile fillon me fillet e saj i ka në Romën e lashtë ndërsa ai Common Law (Preçedenti gjyqësor) fillet e tij i ka në Angli më 1066 si bashkim i së drejtës saksone dhe zakoneve pushtuese.
-E drejta e bazuar në Preçedentin gjyqësor e ka origjinën nga gjykatat dhe është krijuar nga gjykatësit dhe avokatët.Preçedenti gjyqësor(Common Law) u përhap vetëm me pushtime dhe me kolonizim dmth nga anjë vend nuk u përqafua vullnetarisht.E drejta civile si burim ka të drejtën romake.
-Në fillimet e tij Preçedenti gjyqësor(Common Law) ishte i shkruar në gjuhën latine dhe u fol në gjuhën franceze-nomade,sot gjuha e tij është anglishtja,në kontrast me të sistemi i bazuar në të drejtën civile është i shkruar në shumë gjuhë.
Krijues të Preçedentit gjyqësor është gjyqësori
-“KODâ€‌një fushë të tërë rregullohet nga një dokument i vetëm legjislativ.Kodet me më së shumti influencë në botë kanë qenë:Kodi Civil Francez(1804) dhe ai Gjerman(1900).
-أ‡ka është Preçedenti gjyqësor(Common Law):Kur për një vrasje ose për një vepër e cila shqyrtohet nga gjykata dhe vendimi përfundimtar merret kur shikohen rastet e mëparshme identike dhe në bazë tyre sjellet vendimi final.
-Faktet dhe provat-
Gjyqtarët në Common Law ishin më të paktë në numër dhe puna e vështirë u mbetej jojuristëve(në fillim juria në sistemin Common Law përbëhej nga fqinjtë të cilët mendohej se kishin njohuri për çështjen),në ditët e sotme kjo gjë ndodh vetëm në SHBA ku juria formohet nga njerëz joprofesionist por vetëm për veprat jopenale.
-“Gjykimâ€‌një senacë gjyqësore relativisht e shkurtër në të cilën të gjitha faktet i bëhen të njohura jurisë e cila nuk ka asnjë informacion për çështjen përpara gjyqit.
-Sistemi bazuar në të drejtën civile-Gjetja e provave këtu iu besohet profesionistëve dhe kjo automatikisht sjell këto pasoja:
1.Ka patur gjithnjë më shumë gjyqtarë në sistemin civil sesa në atë Common Law
2.Gjyqtari mund të ketë kontrollin që nga fillimi nëpërmjet vendosjes se çfarë dëshmitari të thërrasë dhe çfarë pyetje ti adresoj.
3.Procedura mund të jetë sporadike e shpërndarë në disa seanca dhe e reduktuar në të shkruar.
4.Rregullat në lidhje me provat mund të jetë fleksibël,pasiqë një gjyqatrë profesionist presupozohet i aftë të vlerësoj në mënyrë të drejtë dëshmitë.
5.أ‹shtë më ë lehtë për një gjykatë më të lartë të ndryshoj vendimin e gjykatës më të ulët.
Përhapja
Versione të Preçedentit gjyqësor(Common Law) sot gjenden në vende që kanë qenë të pushtuara më parë nga Anglia,Irlanda,SHBA,Kanada,Australia,Zelanda e Re,India,Pakistani,Kenia,Uganda,Zambia,Nigeria dhe Gana.
Brenda sistemit të bazuar në të drejtën civile kemi 2 nëndarje:modeli francez dhe gjerman.
-Sistemi francez ka influencuar direkt apo indirekt sistemet e Belgjikës,Holandës,Mauritanisë,Kebekut,Luizianأ «s,Italisë,Egjiptit,Algjerisë,Tunizisë,Marokut, Spanjës etj.
-Sistemi ose modeli gjerman u ndoq nga:Japonia,Greqia,Tajlanda,Tajvani,Portugalia dhe Brazili.
Sistemet “Mikseâ€‌
Në këtë grup bëjnë pjesë vendet me sistem të përzier i influencuar pra nga e drejta civile dhe common law.
-Skocia,Luizana,Mauritani dhe Kebeku janë shembuj të së drejtës civile të bazuar në të drejtën civile të vjetër zakonore(e pakodifikuar).Izraeli ka një sistem unik të vetin,ku influenca otomane dhe ajo britanike tani janë zëvendësuar nga një sistem modern.
Vendet Nordike
Sistemet ligjore të Danimarkës,Finlandës,Islandës,Norvegjisë dhe Suedisë nuk përputhen me sistemin e së drejtës civile.
E drejta Socialiste
Shpërbërja e Bashkimit Sovjetik në 15 shtete bëri që të lindin përpjekje për krijimin e strukturave të reja,shumica e këtyre shteteve kanë tani kushtetuta të reja dhe demokratike.Kodi civil rus hyri në fuqi në nëntor 1994.
-Republika Popullore e Kinës me gjithë madhësinë e saj nuk është federatë(sipas kushtetutës së vitit 1982),këtu Partia Komuniste ka shumë pushtet.Funksionimi aktual i sistemit është i influencuar nga vendimet autoritative qëndrore dhe lokale politike.
-Vendet myslimane si:Egjipti,Turqia,Pakistani dhe India janë të influencuara nga sistemi frnacez dhe zvicran.
-Sistemin i së drejtës indiane e gjejmë në Indi,Nepal,Pakistan,Malejzi dhe Afrikë Lindore,kjo e drejtë është shumë e gjerë dhe shumë komplekse,për këtë tregon vetë fakti se kjo e drejtë vepron në mbi 450 milion njerëz.
E drejta Penale
Sistemi i bazuar në të drejtën civile është zhvilluar mbi bazën e dy sistemeve:Kodit të Napoleonit të Procedurës Penale (1808) dhe Kodit Penal &Kodit të Procedurës Penale Gjermane(1871.1877).
-أ‡farëdo që të jetë origjina,sistemet ligjore kanë të përbashkët këto pika:
I.Asnjë person nuk mund të konsiderohet fajtor për një vepër që nuk është përcaktuar si e tillë përpara se të ndodh
II.Asnjë person nuk mund të dënohet 2 herë për të njëjtën vepër
III.Tentativat për të kryer vepër penale që nuk ka pasur sukses dënohet,gjithashtu edhe bashkëpunim me rastin e kryerjes së ndonjë vepre.
IV.Vepra penale ka 2 faktorë:faktik dhe mendor
-Faktorët Faktik-Që kanë të bëjnë me pasojat
-Faktorët mendor dheQë kanë të bëjnë me provat
V.Shumica e sistemeve e pranojnë se përgjegjësia penale nuk mund të aplikohet për disa kategori njerëzish p.sh.(personat me aftësi të kufizuara ,me sëmundje mentale,të mitur etj)
-E drejta private dhemerret me personat,pronën,detyrimet dhe dëmshpërblimin
I-Personat-E dejta private përcakton se cilët persona janë të aftë të hyjnë në marëdhwnie ligjore dhe kanë zotësi ligjore për të vepruar.
II-Pronësia-Prona mund të jetë e prekshme dhe e paprekshme
-Prona e prekshme ndahet në pronë të luajtshme dhe të paluajtshme
-Prona e paprekshme këtu bëjnë pjesë:detyrimet,aksionet,e drejta e autorit,patentat etj.
III-.Detyrimet-Personat mund të marrin detyrime vullnetarsht nëpërmes hyrjes së një kontrate,ata gjithashtu kanë detyrime në bazë të ligjit të kompensojnë të tretët për dëmet e pajustifikuara(pa arsyetuara).
IV-Dëmshpërblimi-Një person duhet të përgjigjet me pronën e tij për të gjitha detyrimet e tij,më e keqja që mund të ndodh është që pasuria e tij mund të përdoret për të përmbushur detyrimet ndaj të tretëve.
-Sistemet e së drejtës kontinentale-
Kodfikimet në Francë dhe Gjermani-
-Procesi i kodifikimit filloi në Francë në shek.19 të inicuar nga Napoleoni.
-Në vitin 1800 Napoleoni caktoi 4 jurist që të hartonin një kod ligjor,juristët ishin:Grotius,Pufendorf dhe 2 përfaqësues të shkollës së të drejtës natyrore.Ky kod u miratua në vitin 1804 dh u quajt kodi civil i Francezëve por më vonë morri emrin Kodi i Napoleonit.Struktura bazë e këtij kodi janë:6 nene që përfshijnë parimet e përgjithshme,titujt e librit I(nenet 7-515))trajtojnë të drejtën civile,martesën,shkurorëzimindhe të drejtën prindërore,libri II (nenet 516-710)rregullon pronën reale dhe personale,libri III nenet(711-2281)përmbanë dispozita trashëgimtare,kotratat dhe detyrimet.
-Struktura bazë e Kodit të Napoleonit reflektohet nga influenca e Kodit të Justinianit,kurse struktura e përgjithshme i referohet Deklaratës së të drejtave të njeriut.
-Kodi Civil Gjerman-Ky kod ishte produkt i një procesi kodifikues në tre shtete gjermane ,Bavari,Prusi dhe Austri.Kodi civil gjerman që është ende në fuqi u hartua në vitin 1896 i njohur me emrin BGB(Burgerliches Gesetzbuch),ndërsa në fuqi hyri më 1900 dhe përmbanë 5 libra.
Traktati i Westaflisë 1648
-E drejta Private dhe Publike-Sistemet e së drjetës civile moderne janë e drejta publike dhe private.
-E drejta Publike fokusohet në efkikasitetin e interesit publik nëpërmjet veprimit të shtetit.Dallimi kryesor që e ndanë të drejtën publike nga ajo private është që e drejta publike nuk është e kodifikuar,ajo përbëhet nga statute të ndryshme që mbështeten me akte që rregullojnë organizimin dhe funksionimin e autoriteteve publike.
-Struktura Gjyqësore-Në krahasime me sistemin e Common Laë në vendet e së drejtës civile ka një laramani të sistemeve gjyqësore
-Modeli Francez i gjyqësorit-Në Francë gjykata më e lartë është ajo e Kasacionit,që ka 100 gjyqtarë të ndarë në 5 panele civile dhe 5 panele që lëvizin me rotacion
-Modeli Gjerman i gjyqësorit-mbështet në sistemin e shumë gjykatave të pavarura,secila nga to me gjykatën më të lartë atë Supreme.
Procedura Gjyqësore
-Procedura Civile-Procesi civil në pjesën më të madhe zhvillohet me shkrim.Në rast se një avokat dëshiron që të pyes një dëshmitar duhet ti paraqes gjyqtarit dhe avokatit të palës tjetër bazën ligjore për pyetjen e dëhmitarit dhe fushën e pyejteve të mundëshme.Procedura e sistemit të së drejtës civile nuk kërkon domosdo të ketë një gjykim me një seancë të vetme sepse nuk është nevoja të thirret juria dhe të dëgjohen provat,të gjejë faktet dhe të zbatojë ligjet për këto fakte.
-Diferenca mes dy sistemeve është se sistemi i preçedentit gjyqësor ia lë diletantëve,joprofesionistëve punën e mbledhjes së materialeve dhe të prodhimit faktik mbi të cilat mbështetet gjykimi.
-Sistemi i bazuar në të drejtën civile-është gjyqtari profesionist ai që në mënyrë aktive kontrollon hetimin dhe procesin e gjetjes së fakteve.
-Procedura Penale-kalon nëpër tre faza:Faza hetimore,ekzaminuese dhe gjykimi
-Procedura e Ankimit-Shmebuj :Në Gjermani shumë vendime të gjykatave penale mund të ankimohen vetëm për çështje të ligjit dhe ato shqyrtohen nga një gjykatë apeli që është instanca e fundit.Disa nga këto ndjekin edhe të ashtuquajturin model francez të “Kasacionitâ€‌në të cilën gjykata vendos vetëm për çështjen e ligjit që i është referuar çështja dhe jo për vetë çështjen.
-Noteri-Për tu bërë noter duhet ti nënshtrohesh një provimi shtetëror.Në sistemin e bazuar në të drejtën civile kryen tre funksione:1)harton dokumente ligjore(testamente,kontrata etj),2)bënë njësime me origjinalin e këtyre dokumentave ligjore për efekte të procedurave ligjore dhe 3)shënon apo jep kopje të dokumenteve autentike


AVOKATI/JURISTI
-Avokati-Ky term në SHBA(Lawyer)nënkupton praktikuesin e ligjit ose personin i cili ka jep provimin e jurispodencës dhe ka lejen për të ushtruar këtë profesion,dhe ndodh shumë rrallë në SHBA që personat që i përfundojnë edukimin ligjor të mos e kryejnë provimin e jurispodencës.
-Në Britani ky term përdoret vetëm si emërtim i përgjithshëm i personave që kanë edukim ligjor pa ndonjë specifikë tjetër.
-Në Australiâ€‌avokatâ€‌-përfshinë vetëm praktikuesit e ligjit(barristerët dhe soloictorët)dhe jo persona të tjerë.
-Avokatët më të hershëm mbase mund të konsiderohen oratorët e Athinës antike.
-Në Romë u zhvillua një klasë e veçantë e specialistëve që mësonin për drejtësinë që quhej(Juris Cosulti),këta ishin amator të pasur që nuk jetonin nga ky profesion por shqyrtonin çështje të ndryshme juridike duke analizuar dhe ofruar përgjigje juridike për gjithë ata që kërkonin ndihmë.Këtë punë ata e bënin pa shpërblim dmth falas.
-Zakonisht avokatët që punojnë në praktikë private punojnë në të ashtuquajturatâ€‌kompani juridike-Law firmâ€‌,këto biznese janë kryesisht të vogla 1-10 avokatë përveç në SHBA ku ka biznese të tilla me qindra avokatë.
-Përgjegjësit e Avokatit janë përfaqësimi në gjykatë,këshillimi me klient,këshillimi juridik,negocimi dhe përpilimi i kontratave,përpilimi i testamenteve dhe dokumente te tjera për ndarjen e pasurisë.
Arsimimi për tu bërë Avokat
Në disa shtete drejtësia mësohet në fakultete juridike,si departamente të programit themelor të studimeve në kuadër të ndonjë universiteti,ku pas përfundimit studenti merr titullin “BACHELORâ€‌
-Në SHBA drejtësia mësohet në “shkolla të drejtësisëâ€‌(School of Law),ku parakusht për tu regjistruar në këto shkolla është grada “Bachelorâ€‌dmth duhet pasur gradën BACHELOR për tu pranuar në këto shkolla.Këto shkolla u japin emrin JD(Juris Doctor/Doktor i drejtësisë)pastaj ka shkolla që ofrojnë studimet post-doktoraturë si LLM(Llegum Magister-Magjistër i drejtësisë)ose SJD(Scientum Juris Doctor-Doktor i Shkencave Juridike).
-Meksika lejon çdokënd që ka përfunduar studimet e drejtësisë të punojë si avokat.Në ShBA avokat bëhesh automatikisht me kalimin e provimit të jurispodencës edhe nëse më herët ke studiuar krejt diçka tjetër.Disa shtete kërkojnë përfundimin e praktikës tek ndonjë avokat disa shtete të tjera jo.
-Solicitori-është një lloj i avokatit në shtete me preçedent gjyqësor si Mbretësia e Bashkuar.Hong Kongu,Rep.e IrlandësAustrali,Zelanda e re por jo edhe SHBA.
-Ndarja e solicitorëve bëhet në :1)Solicitorë që përfaqësojnë dhe këshillojnë klientët dhe 2)Barrister-që punësohen nga solicitorët për të avokuar në ndonjë seancë ose të jap mendim ligjor.
-Për tu kualifikuar si Solicitor duhet përfundimi i Bachelor-it në drejtësi ose diploma në çfarëdo drejtimi tjetër duke vazhduar një vit të ashtuquajturin Graduate Diploma in Law.
-Barristeri-e ka të ndaluar me ligj që të zhvilloj çështje ndërgjyqëse,ata paraqiten si përkrahës të klientëve në gjyq dhe kanë të drejtë të marrin pjesë si audiencë.



SISTEMI AKUZATOR DHE INKUIZITOR I PROCEDURأ‹S PENALE
-Shtetet me sistem të preçedentit gjyqësor sikur Anglia,SHBA aplikojë prcedurën penale të njohur si akuzatore,kurse shtete me sistem kontinental aplikojnë procedurënâ€‌inkuizitoreâ€‌
-Procedurë “sumareâ€‌- Procedurë e shkurtër
-Metoda e cila merret me zbulimin dhe hetimin e akuzave për keqbërje dhe thashetheme quhet INKUIZIM.(metoda e inkuizitore).
Në Angli ftohej një grup i qytetarëve nga vendi ku ka ndodhur krimi të cilët nën betimin e dhënë detyroheshin ti përgjigjeshin të njëjtës pyetje para Zotit të provimit të fajësisë.Në procedurën inkuizitore kërkoheshin dëshmi ose prova ndaj të cilave aplikohej arsyeja,kurse në procedurën akuzatore nuk kishte dëshmi,në ktë rast juria do ta vendoste çështjen e fajësisë ose të pafajësisë në bazë të njohurive që posedonin.
-Me kalimin e kohës në Angli gjyqtarët filluan ti lejojnë palët të thërrasin dëshmitar që ti tregojnë jurisë se çka ka ndodhur,nëse ata nuk dini për rastin.
-Pjesa qëndrore e procedurës ishte marrja në pyetje e të dyshimitit i cili duhet të jepte betimin dhe ti përgjigjej pyetjeve dhe i cili mund ti nënshtrohej torturës nëse kishte dëshmi të mjaftueshme që ka kryer veprën dhe vazhdonte ta mohonte.
SISTEMI AKUZATOR
-Sistemi akuzator i drejtësisë mbështetet në aftësitë e avokatëve të ndryshëm që përfaqësojnë pozicionet e palëve të tyre ,duke tentuar të verifikojnë të vërteten mbi rastin e caktuar.I akuazuari sipas kësaj procedure nuk është i detyruar të parashtroj prova ,mund të mos merret fare në pyetje nga prokurori ose gjyqtari përveç nëse dëshiron vetë,nëse vendos të dëshmoj ai do ti nënshtrohet edhe marrjes në pyetje që mund të sjell deri te zbulimi i fajësisë së tij dhe ndëshkimi.
-Të akuzuarit në shtetet me sistem të së drejtës civile mund të detyrohen të japin deklaratë,dhe kjo deklaratë mund të mos i nënshtrohet shoshitjes dhe nuk jepet nën betim.
-Ndër dallimet kryesore në mes dy sistemeve vjen në shprehje kur i akuzuari pranon krimin ose veprën për të cilën akuzohet.
-Në sistemin akuzator nuk ka më shqyrtime dhe menjëherë kalohet te llogaritja dhe shqiptimi i sanksionit në anën tjetër në sistemin inkuizitor fakti se i akuzuari ka pranuar është vetëm një fakt më shumë që hynë në radhën e dëshmive dhe nuk e largon obligimin e prokurorisë të prezentoj rastin në tërësi.
KRITIKAT NDAJ SISTEMIT AKUZATOR
-Kritikuesit e këtij sistemi sygjerojnë se suksesi i palës në rezultatin përfundimtar varet më shumë në kualitetin e avokatit sesa në faktet e rastit.
Një avokat jo i mirë mund të dështoj ta bindë jurinë ,derisa një avokat i mirë me pak prova mund ta fitojë rastin.Ky sistem kritikohet edhe për shkak se është më i shtrenjtë dhe u jep privilegje avokatëve.
SISTEMI INKUIZITOR
-Sistemi Inkuizitor është ai sistem juridik ku gjykata ose një pjesë e saj është e angazhuar në mënyrë aktive në vërtetimin e fakteve të rastit.Ky sistem aplikohet më së shumti në kontestin e Evropës perëndimore dhe Amerikës Latine.
-Karakteristikat kryesore e sistemit inkuizitor në procedurën penale është funksioni i gjyqtarit hetues .Fushëveprimi i hetimeve është i kufizuar me mandatin e dhënë nga zyra e prokurorit ,pra gjyqtari hetues nuk mund të filloj vetvetiu hetimin e ndonjë krimi.Nëse gjyqtari hetues gjenë se ekziston dyshim i bazuar kundër një të dyshuari ai ia përcjell të dyshuarin gjykatës ku fillon procedura e rregullt gjyqësore.
KRAHASIMET MES SISTEMIT INKUIZITOR DHE AKUZATOR
-Ithtarët e sist. Akuzator shpesh argumentojnë se ky sistem është më i drejtë dhe më pak ka mundësi abuzimi,sepse lejon më pak hapsirë për shtetin që të merr qëndrim kundër të paditurit.Mbrojtësit e sistemit akuzator theksojnë se gjykatat në sist.inkuizitor janë tepër të institucionalizuara në kuptimin që janë shumë larg nga qytetarët.
-Në anën tjtër përkrahësit e sist.inkuizitor kontestojnë këto përparësi dhe theksojnë se shumica e rasteve në sist.akuzator zgjidhen përmes marrëveshjes dhe negocimit.Ata poashtu argumentojnë se negocimi i ndëshkimit bënë që palët të veprojnë në mënyrë perverse ashtu që inkurajojnë prokurorët të ngritin akuza më shume sesa në të vërtetë ka baza dhe në anën tjetër detyrojnë të akuzuarit të pranojnë fajësinë edhpse besojnë që nuk janë fajtor.
-ZGJIDHJA E KONTESTEVE/ARBITRAZHI-
-Kontest-quajmë atëherë kur njerëzit ose grupet e njerëzve nuk pajtohen mes vete.
-Proceset për zgjidhjen e kontesteve dallojnë nga vendimet gjyqësore dhe njihen si (ZAK-Zgjidhje Alternative e Kontesteve).
-Metodat për zgjidhjen e kontesteve janë padia,arbitrazhi,ndërmjetësimi,pajtimi dhe llojet e ndryshme të nëgociatave .
-Zgjidhja e kontesteve bëhet përmes dy proceseve kryesore:1)Procedurës vendimmarrëse,siçështë ndërgjyqësia ose arbitrazhi,ku një gjyqtar,juri ose arbitër përcakton vendimin ose rezultatin,2)Procedurës konsensuale siç është :ndërmjetësimi,pajtimi ose negociatat ku palët tentojnë të arrijnë marrëveshje.
-Më saktë zgjidhja e kontesteve bëhet në rrugë gjyqësore dhe jashtëgjyqësore
-Zgjidhja e kontesteve gjyqësore dhekëtu mund të ndihmojnë shumë gjyqtari,arbitri ose ndërmjetësuesi
-Zgjidhja e kontesteve jashtëgjyqësore-këtu mendohet në ZAK(Zgjidhje Alternative të Kontesteve)që nnëkupton një proces jashtëgjyqësor,kjo metodë është shumë e lirë dhe thjeshtë për përdorim.
ARBITRAZHI
-Arbitrazhi ka lindur në Angli kur për herë të parë është nxjerr ligji për arbitrazh 1697
-Arbitrazhi është teknikë juridike për zgjidhjen e kontesteve jashtë gjykatave me ç’rast palët kontestuese i drejtohen një ose më shumë personave me vendimin e të cilëve janë të obliguar ti përmbahen atij vendimi.
-Arbitrazhi nuk është i njëjtë me procedurat gjyqësore,vlerësimin e ekspertëve dhe ndërmjetësim
-Përprësit e Arbitrazhit janë:kur lënda e kontestit është teknike ,mund të emërohen arbitra me një përvojë të caktuar,arbitrazhi shpesh është më i shpejtë se proced.gjyqësore,është më i lirë,procedura është më fleksibile sesa ajo e gjykatave,vendimet e arbitrazhit është lehtë të zbatohen në shtetet e jashtme sesa vendimet e jashtme,ka shumë pak ankesa ndaj vendimeve të tyre.
-Mangësitë e arbitrazhit janë palët duhet të paguajnë për arbitra që dmth edhe një avokat të paguhet më shumë,edhpse pretendohet si procedurë e shpejtë kur paneli ka shumë arbitra është vështirë të aranzhohen ditët e përshtatshme për seanca dhe kështu shtyhet zgjidhja,në disa vende vendimet e arbitrazhit kanë në posedim më pak mjete për zbatimin e vendimeve.
-أ‡ështjet që kanë të bjënë më krime,çështjet statusore ose familjare në përgjithësi janë të paarbitrueshme,ndërsa që çështjet nga e drejta private ato janë të arbitrueshme.
-Tribunali i arbitrazhit-këtu ka kombinime të llojllojshme p.sh ka raste kur është vetëm një arbitër ,ka raste me dy arbitra me më shumë .
-Tribunalet e arbitrazhit ndahen në 2 grupe;Tribunalet AD HOC(të cilët emërojnë arbitra që miratohen edhe nga palët) dhe Tribunalet institucionale(të cilat janë organe profesionale që japin shërbime të tilla)
-2 rregullat kryesore të tribunalit janë:1)Të veprojnë drejt dhe paanshëm ndaj palëve dhe ti lejoj secilës palë mundësi të arsyeshme për ta prezentuar rastin e tyre dhe për tu marrë me rastin e palës kundërshtare dhe 2)Të miratojnë procedura të përshtatshme për rrethanat e rastit të caktuar.
-أ‡ështjet procedurale zakonisht përfshijnë:mënyrën e paraqitjes dhe sfidimit të provave,kohën dhe vendin e zhvillmit të procedurës,gjuhën dhe përkthimet e nevojshme,qasjen në dokumente dhe provat e tjera,shfrytëzimin e kërkesave dhe hetimeve,shfrytëzimi i këshilltarëve ligjor dhe caktimi i ekspertëve dhe vlerësuesve.
-Vendimi i Arbitrazhit mund të përmbajë pagesën e një shume të parave,vendimin se çështjet e caktuara do zgjidhen në procedura,në shumicën e shteteve ka fuqi sa kanë gjykatat,urdhërojnë palën të përmbahet nga ndojnë veprim etj.
-Llojet e procedurave të arbitrazhit janë:Arbitrazhi bejzboll,i përcaktuar,bejsboll i errët dhe jo detyrues.
-Arbitrazhi bejzboll-është kur secila palë zgjedh vlerën e padisë ndërsa arbitri mund të zgjedh njërën nga këto dyja si shumë e dëmshpërblimit,(arbitrazhi bejzboll-këtë emërtim e ka marrë duke u bazuar në mënyrën e caktimit të pagave në ligën e bejzbollit).
-Arbitrazhi i përcaktuar-kur palët pajtohen që në fillim për kufijtë brenda së cilës mund të përcaktohet shpërblimi.
-Arbitrazhi bejzboll i errët-është kur shumat nuk janë të njohura për tribunalin dhe arbtitri do ta përcaktoj përgjegjësinë lidhur me padinë dhe pastaj palët pajtohen dhe obligohen për shumën e cila është e përafërt me atë të përcaktuar nga tribunali.
-Arbitrazhi-jo detyrues-është proces jo i detyrueshëm për palët,poashtu edhe vendimi është jo detyrues dhe palët mund ta ruajnë të drejtën për ta dërguar rastin në gjykatë ose tribunaleve tjera të arbitrazhit.
NDËRMJETËSIMI SI METODË ALTERNATIVE PËR ZGJIDHJEN E KONTESTEVE
Ndërmjetsimi përbën një akt të sjelljes ose afrimit të dy shteteve ose palëve në kontest pranë njëra tjetrës me qëllim të arritjes së një marrëveshje.
Ndërmjetsimi nënkupton procesin ku përmes dialogut një palë neutrale,ndërmjetsusi duke perdorur teknika të caktuara ndihmon dy ose më shumë palë të negociojnë marrëveshjen që sjellë efekt konkret për çështjet që janë të interesit të përbaskët ---Fushat kryesore ku aplikohet ndërmjetsimi janë :afarizmi, konfliktet juridike dhe diplomacia.Historianët supozojnë se qyshë në kohën e Babilonisë janë shfaqur rastet e ndërmjetsimit në tregti.Romakët i quanin ndërmjetsuesit me emra të ndryshëm,si medium,intercessor,concilator,interpres dhe në fund mediator.Derisa njerzit e perdornin termin ndërmjetsim për të nënkuptuar çfardo ndihmese të palës së tretë në gjetjen e marrëveshjes.
-Dallimi mes ndërmjetsimit dhe pajtimit.
-Pajtimi si proces,shpesh perdoret si një term gjithëpërfshirës për mbulimin e gjitha proceseve të ndërmjetsimit, këshillimet ose ndihmesës së zgjedhjes të kontesteve,këto dy konteste kanë shumë ngjashëmëri.Dallim kryesor është se pajtuesit janë persona që deri në një shkallë kanë ekspertizë lidhur me fushen ku bëjnë pajtime dhe pajtuesi mund të propozoj kushtet e pajtimit dhe gjithashtu mund të këshilloj për çështjen kontestuese. Pajtuesi asnjëher nuk mund të jetë faktori vendimmarrës.Pra pajtimi është proces që tenton të përafroj palët që të bëjnë konsesues dhe lëshime në qëndrimet e tyre për arritjen e një pike të interesit të përbashkët.Ndërmjetsimi është ekskluzivisht proces ndihmues ose lehtësues në konflikt ,pajtimi është përzierje e shërbimit këshillues për zgjidhje të kontekstit dhe ndihmesës . Ndërmjetësuesi nuk ka rol këshillues , në këtë rol atëher do duhej përdorur emërtimi pajtus .

Dallimi mes ndërmjetesimit dhe ndërgjyqësis ose litigimit

Ndërmjetësimi dallon nga ndërgjyqësia , ndërgjyqësia është proces ku gjykata imponon vendime të detyruyshme gjatë një procesi vendimmarrës , Ndërmjetësimi pretendon te zgjidh shumë probleme te ndërlidhura me ndërgjyqësi si shpenzimet e larta . Ndërmjetësimi nuk krijon marrëveshje të detyrueshme përveç nëse palët pajtohen .

Edukimi dhe trajnimi i ndërmjetësuesve dhe kodi i sjelljes së tyre

Kërkesat e parapara për edukim të ndërmjetësuesve dallojnë nga shteti në shtet
P.Sh në Australi për te qenë ndërmjetësues në të drejtën familjare duhet pasur kualifikim juridik , ose në shkenca shoqërore dhe duhet marrur kursin 5 ditor për ndërmjetësim dhe të bëhen 10 orë praktike nën mbikqyrjen e një ndërmjetësusi .
Sa i përket kodit të sjelljes së ndërmjetësuesve , ekzistojnë rregulla të ndryshme për shkak të llojllojshmërisë së fushave ku ata përfshihen dhe shteteve të ndryshme që aplikojn në atë proces parime të përgjithshme që e karakterizojnë kodin e sjelljes të ndërmjetësuesve dhe ato janë :

-Përkushtimi për të informuar palët për procesin e ndërmjetësimit :
-Ndërmjetësusit duhet të marrin qëndrim neutral ndaj palëve dhe të bëjnë të ditur për çfardo konflikti interesash , nëse ai ekziston :
-Ndërmjetësuesi duhet ta zhvilloj këtë proces në mënyrë të paanshme :
-Brenda kornizave të përcaktuara për ndërmjetësim , çdo informatë e marrë duhet trajtuar si konfidenciale :
-Ndërmjetësuesit duhet te jenë te kujdesshëm ndaj mirëqenjes psikike dhe fizike të të gjithë pjesmarrësve në ndërmjetësimit :
-Ndërmjetësusit nuk duhet të ofrojnë kshilla juridike por ata duhet ti drejtojnë palët te burimet e caktuara për të marrë ndonjë këshill të nevojshme :
-Ndërmjetësuesit duhet që vazhdimisht të ndjekin trajnime në këtë fushë për të qenë në hap me zhvillimet dhe për të ruajtur aftësit e tyre ;
-Ndërmjetësuesit duhet të praktikojn vetëm në ato fusha për të cilat kanë njohuri dhe ekspertizë ose trajnim


Ndërmjetësimi si proces gjithmonë përfshinë palën e tretë neutrale që ndihmon dy ose me shumë përsona të gjejnë zgjidhje të pranueshme për problemet e vështira .
“Shuttle diplomacia “ nënkupton ndërmjetësimin përmes kontaktit me personin e tretë në ato raste kur takimet direkte nuk janë të mundëshme .

Llojet e kontesteve që zakonisht shkojnë në ndërmjetësim janë :

Kontestet familjare :

- Marrëveshjet para martesore
- Mosmarrveshjet buxhetore ose financiare
- Ndarjet
- Shkurorzimet
- Alimentacioni
- Kujdestaria e fëmijëve
- Konfliktet mes prinderve dhe fëmijëve adoloshent
- Kontestet pronësore
- Etika mjeksore dhe çështja e përfundimit të jetës dhe eutanazia .

Punësimi

- Largimi i gabueshëm nga puna
- Diskriminimi
- Ngacmimi
- Menaxhimi

Raporti qiradhënës dhe qiramarrës.
Kontrata e çfarëdo lloji.
Partneriteti.
Organizatat joqeveritare etj.

Roli i ndërmjetësuesve dhe funksionet

Funksionet e ndërmjetësusit klasifikohen në disa kategori :
- Zgjidhja e një vendi neutral dhe fizikisht të përshtatshëm për palët .
- Ofrimi i një kornize procedurale për ecurinë e ndërmjetësimit , duke përcaktuar rregullat kryesore , ofruar rend , arsye dhe vazhdimësi .
- Përmirësimi i ambientit emocional duke parandaluar dhe evituar presionet , agresivitetin dhe provokimet në vendin e takimeve dhe duke krijuar përshtypje për neutralitet tek të dyja palët .

Krijimi i kushteve të favorshme për vendimmarrje

Ndërmjetësusit duhet të jenë komunikues të mirë dhe të posedojnë aftësi orale dhe për të dëgjuar dhe të jenë në gjendje të mos i kushtojnë rëndësi sinjaleve të parëndësishme që palët shkëmbejnë mes veti .

Funksionet dhe obligimet e palëve

Palët kanë disa detyrime dhe ato janë :
- Përgaditja dhe që nënkupton se palët pa marrë parasysh nëse hyjnë në këtë proces ose jo , qoftë nëse janë të kyqur me vullnet ose janë të obliguar , ata përgatiten për proces të ndërmjetësimit sikurse të ishin negociata , mirëpo në këtë proces Ndërmjetësusi ndihmon edhe në fazën e përgatitjeve.
Ofrimi i dokumentave dhe nëse nënshkruhet marrëveshja përpranim,ndërmjetësimi ose rregullat e kësaj procedure e kërkojnë një të tillë është e mudnur që ndërmjetësuesi të kërkohet ofrimi i dokumentevedhe informatave nga palët dhe gjithashtu ndërmjetësuesi mund të kërkoj ng ata të hartojnë ose prodhojnë shkresa të ndryshme si raporte apo materiale të tjera.
-Ekzistojnë shumë situata ku gjatë ndërmjetësimit mund të ngritet çështja e përgjegjësisë së ndërmjetësuesit.p.sh.Ndërmjetësuesi mund të mbahet përgjegjës për keqpërdorimin e pozitës në favor të njërës palë dhe dëmtimit të tjetrës,shkelja e konfidencialitetit etj
 
1. Te lodhka syte gjith ky shkrim, pa paragrafe, pa pika etj.
2. "Ndarja e pushteteve në Angli është konfuze sepse me të njëjtin emër është dhoma e ulët e Parlamentit(House of Commons),këtë emër e ka edhe instanca më e lartë gjyqësore që tek ne nihet si Gjykatë supreme."- Informacion jo i sakte. House of Commons dhe ish House of Lords (tani Gjykata e Larte) jane dy emra te ndryshem per dy organe te ndryshme te shtetit.
 

Konkursi Letërsisë

  • 1-Kur flet shpirti.

    Votat: 6 27.3%
  • 2-Buzëqeshje Maskuar.

    Votat: 12 54.5%
  • 3-Jam femër.

    Votat: 2 9.1%
  • 4-Je ti Nënë.

    Votat: 1 4.5%
  • 5-Ne duart e kohes.

    Votat: 1 4.5%
Back
Top